فراموشی، brain fog و ترس از زوال عقل
سوزان شاو، متخصص زنان و زایمان در کایزر پرماننت ساکرامنتو، کالیفرنیا، پس از ۵۰ سالگی متوجه شد که حافظه‌اش ضعیف شده: جایی که ماشین را پارک کرده، نام‌هایی که باید تماس بگیرد، حتی تولد دوست صمیمی‌اش. به عنوان یک چندوظیفه‌ای حرفه‌ای، کوچک‌ترین اختلال‌ها او را از تعادل خارج می‌کرد. در پنج سال اخیر، مشکل بدتر شد. «مغزم حالا متفاوت کار می‌کند»، می‌گوید شاو. او با لیست‌های طولانی وظایف و درخواست عدم وقفه از همکاران، جبران می‌کند.
خوشبختانه، شاو نگران زوال عقل زودرس نیست – او می‌داند این علائم شناختی در دوران گذار به یائسگی (perimenopause) شایع است. حدود ۴۱ درصد زنان از فراموشی شکایت دارند، و مشکلات رایج دیگر شامل brain fog (مه مغزی) و سختی در به خاطر آوردن کلمات است. محققان یائسگی، تغییرات مغزی مانند کاهش حجم مغز و جریان خون را مستند کرده‌اند که ممکن است پشت این شکایات باشد – و این‌ها را به تغییرات هورمونی از perimenopause (سال‌های پیش از توقف قاعدگی) تا پس از یائسگی مرتبط می‌دانند.
آنچه perimenopause است؟ دوره‌ای ۴–۸ ساله قبل از یائسگی (میانگین سن ۵۱ سال در آمریکا)، با نوسانات شدید استروژن و پروژسترون که علائم جسمی و شناختی ایجاد می‌کند.
«یائسگی فقط فرآیند هورمونی نیست، بلکه یک فرآیند انتقال مغزی هم هست. تغییرات ساختاری در مغز مستند شده»، می‌گوید آنخلیکا رودریگز، دانشجوی فارغ‌التحصیل دانشگاه علوم بهداشتی پونسه در پورتوریکو، که بررسی این تحقیقات را در کنفرانس سالانه The Menopause Society در اورلاندو، فلوریدا (۲۱–۲۵ اکتبر ۲۰۲۵) ارائه داد.
یک دهه پیش، زنان عمدتاً از گرگرفتگی و تعریق شبانه شکایت داشتند، اما اخیراً «بیشتر این علائم شناختی را می‌شنویم»، می‌گوید شاو – احتمالاً به دلیل تحقیقات بیشتر و بازتر شدن جامعه به تغییرات یائسگی. با این حال، سوالات زیادی باقی مانده، چون علوم اعصاب یائسگی کم‌بودجه است، طبق پلین ماکی، محقق بلندمدت شناخت زنان در دانشگاه ایلینوی شیکاگو، که به پزشکان در کنفرانس هشدار داد.
مناطق مرتبط با حافظه فیزیکی کوچک می‌شوند
بررسی رودریگز، پنج مطالعه عمده ۲۰۲۰–۲۰۲۴ را تحلیل کرد. یکی در Scientific Reports (۲۰۲۱، به‌روزرسانی ۲۰۲۵)، با تصویربرداری مغزی بیش از ۱۵۰ زن، نشان داد حجم کورتکس مغز (مسئول حافظه، پردازش اطلاعات و عملکردهای شناختی) و ماده سفید (اتصال نورون‌ها) در perimenopause کاهش می‌یابد. جریان خون مغز هم کم می‌شود.
مطالعات دیگر، یائسگی را به کاهش هیپوکامپ (تشکیل حافظه و ناوبری فضایی) مرتبط می‌دانند. بررسی رودریگز همچنین برجسته کرد که یائسگی، تراکم گیرنده‌های استروژن در مغز را افزایش می‌دهد – که با بدتر شدن حافظه و شناخت مرتبط است.
سن یائسگی عامل است: زنانی که قبل از ۴۷ سال یائسه می‌شوند، بیشتر هایپراینتنسیتی‌های ماده سفید (آسیب کوچک رگ‌های خونی، نشان‌دهنده خطر سکته و زوال) دارند تا کسانی که پس از ۵۵ سال. مطالعه جدید در Menopause Society ۲۰۲۵ (بیش از ۵۰۰ زن)، یائسگی زودرس را با حجم خاکستری کمتر، بار هایپراینتنسیتی بیشتر و عملکرد شناختی ضعیف‌تر مرتبط کرد – به ویژه با عملکرد قلبی ضعیف، که “ضربه دوگانه” به مغز می‌زند.
شیوع علائم شناختی: تا ۶۲ درصد زنان perimenopausal و postmenopausal گزارش brain fog، فراموشی، مشکل تمرکز و خستگی ذهنی می‌دهند – اغلب به دلیل نوسانات هورمونی. در مطالعه SWAN، ۳۱ درصد زنان ۴۰–۵۵ ساله، مشکلات حافظه گزارش کردند.
تغییرات از هورمون‌ها یا پیری؟
سؤال کلیدی: آیا تغییرات مغزی از تغییرات هورمونی یائسگی است یا فقط پیری؟ حجم مغز از ۳۵ سالگی در همه کاهش می‌یابد و پس از ۶۰ شتاب می‌گیرد.
در مطالعه Scientific Reports، سن عامل کلیدی نبود – چون تغییرات در مردان هم‌سن رخ نداد. اما آزمایشی در کنفرانس یائسگی ۲۰۲۵ (بیش از ۲۰۰ زن سالم midlife با اسکن مغزی)، نشان داد مرحله یائسگی تأثیری بر حجم مغز ندارد – فقط با سن همبستگی داشت.
«بر اساس تحقیقات ما، پاسخ به ‘آیا مغز زنان در یائسگی کوچک می‌شود؟’ این است که زنان فقط کاهش‌های طبیعی مرتبط با سن در حجم مغز دارند و یائسگی آن را تسریع یا بدتر نمی‌کند»، می‌گوید کاترینا ووگالتر، نامزد دکترای روانشناسی دانشگاه ایلینوی شیکاگو و نویسنده اصلی. نتایج ووگالتر با دیگران متفاوت است چون مطالعات قبلی کوچک بودند یا معیارهای دقیق‌تری برای وضعیت یائسگی (بر اساس الگوی خونریزی فعلی، نه سن یا خاطرات) استفاده نکردند.
برای حل قطعی، نیاز به تحقیقات طولی (اسکن مغز همان زنان در سال‌های گذار) است. حداقل یک مطالعه در Women’s Brain Health Initiative دانشگاه کالیفرنیا، سانتا باربارا، در حال انجام است.
برای بیشتر، تغییرات به آلزایمر مرتبط نیست
زنان اغلب نگرانند که فراموشی‌شان خطر زوال عقل را نشان دهد، اما در بیشتر موارد، این دو مرتبط نیستند، می‌گوید امیلی جاکوبز، عصب‌شناس و رئیس ابتکار دانشگاه کالیفرنیا. تیم او قبلاً تغییرات مغزی بارداری را مستند کرد و حالا برای یائسگی.
هر زنی یائسه می‌شود، اما فقط ۲۰ درصد آلزایمر می‌گیرند. «علائم عصبی در یائسگی شایع و موقت هستند و rarely نگران‌کننده»، می‌گوید جاکوبز.
یک گروه با خطر بالاتر: زنانی که قبل از ۴۰ سال یائسه می‌شوند – ۳۵ درصد خطر بیشتر زوال عقل مادام‌العمر، طبق مطالعه UK Biobank (بیش از ۱۵۰,۰۰۰ زن). گروه دوم: زنانی با گرگرفتگی شدید – آزمایشگاه ماکی، هایپراینتنسیتی‌های ماده سفید را در ۲۰ زن مرتبط کرد.
دلیل هر دو مبهم است، اما استروژن محافظت‌کننده است.
آیا هورمون‌درمانی به شناخت کمک می‌کند؟
نامعلوم است آیا هورمون‌درمانی یائسگی (MHT) – تجویز برای گرگرفتگی – شناخت را بهبود بخشد یا تغییرات مغزی را متوقف کند. هیچ آزمون بالینی تصادفی (بالاترین استاندارد) MHT را برای شناخت در زنان با گرگرفتگی ارزیابی نکرده، پس نباید برای این تجویز شود، ماکی به پزشکان گفت. با این حال، پزشکان MHT برای گرگرفتگی ممکن است مزایای شناختی هم ببینند – و همین برای درمان‌های غیرهورمونی جدید.
زنان جوان‌تر با یائسگی جراحی (حذف رحم و تخمدان) ممکن است بیشترین بهبود شناختی از MHT ببینند، تحقیقات مقدماتی ماکی نشان می‌دهد. مطالعه اخیر جاکوبز (UK Biobank)، کاربران فعلی MHT (نه قبلی) و کسانی که دیرتر متوقف کردند، حجم خاکستری و هیپوکامپ کمتر (مغز “پیرتر”) داشتند، در حالی که زنان با هیسترکتومی، حجم بیشتر (“جوان‌تر”).
«مقاله می‌گوید پیچیده است. هیچ رویکرد one-size-fits-all برای MHT یائسگی وجود ندارد»، می‌گوید جاکوبز.
مطالعات جدید (۲۰۲۴–۲۰۲۵): MHT مبتنی بر استرادیول با امتیاز حافظه اپیزودیک بالاتر (ترانسدرمال) یا حافظه آینده‌نگرانه (خوراکی) مرتبط است. KEEPS Continuation Study (۱۴ سال پیگیری): MHT کوتاه‌مدت زودرس، اثرات شناختی بلندمدت مثبت یا خنثی دارد. متاآنالیز ۲۰۲۴: MHT در <۶۰ سال، شناخت را بهبود می‌بخشد.
| مطالعه | تأثیر MHT بر شناخت | منبع |
|---|---|---|
| KEEPS Continuation (۲۰۲۴) | اثرات خنثی/مثبت بلندمدت در زنان سالم | PLOS Medicine |
| CLSA (۲۰۲۵) | حافظه اپیزودیک بالاتر با ترانسدرمال E2 | Neurology |
| EPAD Cohort (۲۰۲۳) | حجم مغز بزرگ‌تر و شناخت بهتر در APOE4 | Alzheimer’s Research |
| Meta-Analysis (۲۰۲۴) | بهبود در <۶۰ سال، بدون ضرر | Frontiers in Endocrinology |
تغییرات مغزی دائمی هستند؟
سؤال بزرگ: آیا تغییرات فیزیکی و شناختی پس از تکمیل گذار (یک سال بدون قاعدگی) معکوس می‌شود؟ در Scientific Reports، ماده خاکستری و جریان خون در postmenopausal عادی بود، اما حجم ماده سفید همچنان کمتر.
برای علائم، برخی دانشمندان آن را “پاسخ انتقالی” می‌دانند، اما رودریگز می‌گوید بسیاری زنان مسن‌تر اصرار دارند برخی کمبودها باقی می‌ماند. «تحقیقات خوبی روی فرآیندهای هورمونی داریم، اما نه روی مغزی. مهم است این دو را متصل کنیم تا تصویر کامل را بفهمیم»، می‌گوید رودریگز.
مطالعه ۲۰۲۵: حجم ماده خاکستری ممکن است تا حدی در پسایائسگی بازیابی شود، نشان‌دهنده سازگاری مغز.
نتیجه‌گیری: از brain fog موقت تا فرصت محافظت از مغز
تغییرات مغزی در یائسگی – کاهش حجم، جریان خون و افزایش گیرنده‌های استروژن – توضیح‌دهنده brain fog و فراموشی است، اما اغلب موقت و مرتبط با پیری طبیعی. یائسگی زودرس خطر زوال را افزایش می‌دهد، اما MHT زودرس ممکن است محافظت کند. تحقیقات طولی و بودجه بیشتر نیاز است، اما عصر طلایی neuroscience یائسگی (مانند Menopause Society ۲۰۲۵) امید می‌دهد: perimenopause پنجره‌ای حیاتی برای سلامت مغز بلندمدت است.
برای مدیریت: خواب خوب، ورزش، رژیم مدیترانه‌ای و MHT اگر مناسب – و مشورت پزشک برای رد علل دیگر.
منابع معتبر:
- The Menopause Society 2025 – menopause.org (کنفرانس اورلاندو)
- Scientific Reports – nature.com (۲۰۲۱/۲۰۲۵)
- New Scientist – perimenopause brain changes (۲۰۲۵)
- UK Biobank / Neurology – MHT و cognition (۲۰۲۵)
- National Geographic – menopause brain (۲۰۲۵)
